hürbalkan internet dergisi

Bali Baba Sofyevî (ölm. 1551): Halveti, mutasavvıf ve şair.

Bali Baba Sofyevi, tahminen 15. yüzyılın sonlarında, Bulgaristan'ın Sofya civarındaki İstrumça’da (şimdi Strumitsa) doğdu. Şakayık tercümesinde kaydedildiği gibi, bu yörede büyüdü ve daha sonraları Sofya’ya gelip yerleşti.

Sofya’da başladığı tahsilini İstanbul’da tamamladıktan sonra, tekrar Sofya’ya döndü. Kanunî ile bazı seferlere katıldı. Faaliyetini Bulgaristan Türkleri arasında sürdürdü. Tasavvufa dair eserler kaleme aldı.

Halveti Şeyhi Kasım Çelebi’nin ardıllarındandır. Devrinde parlak bir ün kazandı. Adı, sadece Sofya civarında değil, tüm İslam dünyasında yaygınlaştı. Bulgaristan topraklarında kendine ve tarikatına mensup onbin kadar Halveti’nin mevcut olduğu, Tarikatnâme-i Halvetiyye’de yazılıdır.

Bali Baba 1551 yılında vefat etti. Sofya yöresinde Selaniye’de (şimdi Knyajevo) gömülüdür. Türbesi Vitoşa eteklerinde bulunmaktadır. Oğlu İshak Efendi’nin mezarı da türbenin karşısındadır.

Sofya yakınlarındaki Bali Baba türbesi bugün de ayakta olup, vefat tarihi şudur:

“Baş şeyh olan ariflerin kutbu, öbür alemi arzulayarak öldü. Koysun Allah bize ölüm tarihini şöyle ilham etti. Yüce Allah ruhunu takdis eylesin. 958H / 1551M”

Yahya Kemal Bayatlı, “Balkana Seyahat” (Rahova 1923: 27-28) eserinde bu türbe hakkında şöyle yazar:

“Bulgarlar istilada Bali Efendi’nin dergâhını hemen kiliseye çevirmişler. Veliyullahın türbesini de yok etmişler. Lakin Bali Efendi, türbenin bozulduğu gece, papazı çarpmış kötürüm etmiş. Derhal mezarını tekrar meydana çıkarmışlar. Türklerin rahmetle andığı komiserimiz merhum Ali Ferruh Bey de mezarını dört kötü duvarla çevirmiş. Şimdi öyle duruyor. Penceresi iplikten görünmüyor. Bulgar köylülerin de Bali efendi’ye itikadı var.”

Türbe, 1943’te Abdulhamit’in oğlu Abdulkadir tarafından onarıldı.

Bali Baba, aynı zamanda içli ve duygulu bir tasavvuf şairidir. Onaltıncı yüzyılda memleketin dört yanını kaplayan tasavvuf akımları döneminde, halkı aydınlatma yönünde, onun şiirleri büyük rol oynadı. Günümüzde bu şiirlerin dili eskimiş de olsa, onlar sanat ve fikir açısından değerini hâlâ yitirmemiştir.

Bunun nedeni, yapıtlarında, bazı gerçeklerin yeni olmasında değil, tam aksine eski fakat büyük ve ebedî oluşları, tarihin onları aralaksız yaşamda sergilenmesidir.

Bali Baba’nın eserleri insana ümit ve inanç verici, kurumsal ve didaktik özellikler taşır. Sofiyane şiirleri arasında en ünlüsü doğa, insan ve toplum ilişkilerini içeren “Menzume-i Varidat”tır. Aynı şiirinden bir beyit:

Hur u aynın düşme dam-ı zulfüne zahid gibi
Geç hevasından behiştin maksadı aksayı gör…

Diğer bir şiirinde şöyle der:

Çün nasib oldu ezel meyhane-i aşkın bana
Geçmişem havf u riyadan masive neyler bana…

Başlıca eserleri:

Şerh-i Fusus-ül-hikem.
Makamat ve Meratip-ün Nefs (Yahya Efendi Kitaplığı, No 2927)
Risale-i Etvar-ı Seb’a (Üniversite Kitaplığı, Türkçe eserler, No 643)
Etvar-ı Sitte
Risale-i Kaza vü Kader
Mecmua-tün Nasyih vb. [KaKuTS24]

Bkz. Niyazi Hüseyin Bahtiyar: Balkanlar’da Türk Ünlüleri. İstanbul 1999: 80-82.